آشتیان شهری از توابع شهرستان آشتیان استان مرکزی است.
این شهر از متعلقات عراق عجم بوده‌است؛ نام این شهر تاریخی، بنا به روایات تغییر یافته لفظ آتشدان است که در گذر تاریخ نام این مکان از آتشدان به دلایل مختلف به ابرشتیجان، براشتیجان، سیجان، استجان، اشتیجان برگردانده شده‌است. موقعیت جغرافیایی آشتیان طول ۳۴ و عرض ۵۵ درجه جغرافیایی است. این شهرستان از شمال به تفرش و قم و از جنوب به اراک و محلات محدود گشته و ۱۳۴۸ کیلومتر مربع مساحت دارد. شهرستان آشتیان دارای ۱ شهر، ۱ بخش و ۳ دهستان به مرکزیت آشتیان است.[۱]
وجه تسمیه
در زمان سکونت زرتشتیان قسمتی از این سرزمین به موبدان و آتشکده‌ها جهت عبادت اختصاص داده شده‌است. بنا به تفسیر (دهگان) لفظ آشتیان به معنی معبد و نیایش‌گاه است. کلمه آشتیان از دو جزء یشت به معنی پرستش، قربانی، دعا و سرود مذهبی و «یان» که معرف مکان و جایگاه تشکیل شده‌است. وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهمترین آنها آتشکده وره بوده‌است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده‌است. در تاریخ قم، آشتیان به صورتهای ابرشتیجان، براشتیجان، استجان، اشتیجان و سیجان آمده‌است. دهگان در تاریخ اراک آورده‌است: «ابر به معنی فراز است و چون شهر جدید بر فراز ده مخروبه بنا شده ابر آشتیجان نام نهاده‌اند.» ولی برخی نویسندگان معاصر صورتهای مختلف را که در تاریخ قم آمده‌است منطبق بر آشتیان نمی‌دانند.[۲]
- در کتاب تاریخ قم دربارهٔ نام آشتیان آمده‌است: «ابرشتجان را اردوان اصغر بن بلاش بنا کرده‌است.» ابرشتجان به معنی «بالاتر اشتجان» (آشتیان بالا) است که بعدها به «آشتیجان» تبدیل شده و چون حرف «ج» را اهالی به صورت خفیف ادا می‌کردند، در حال حاضر آشتیان خوانده می‌شود.[۳]
پیشینه
تاریخچه شهرستان آشتیان
آشتیان از شهرهای تاریخی ایران است. چنان‌که نام این شهر در کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی (نوشته شده در سال ۳۷۸ هجری قمری) به صورت ابراشتجان یا اشتجان آمده‌است. مؤلف کتاب مختصرالبلدان آشتیان را ابرشتیجان نوشته و نقل کرده‌اند که بر اثر زلزله ابرشتیجان کاملاً تخریب و بعد از آن آبادی مجددی بنا شده‌است و نام آن را به آشتیجان تغییر داده‌اند و چون مردم حرف (ج) را در گویش محلی به صورت خیلی خفیف به کار می‌بردند با گذشت زمان این محل به نام آشتیان مشهور شده‌است. وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهمترین آنها آتشکده وره بوده‌است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده‌است. آشتیان از جمله شهرهای کهن ایران است که در گذشته جزء «ماد سفلی» یا «ماد بزرگ» بوده‌است و آثار و دژهای فراوانی از دوران ماد در این منطقه به چشم می‌خورد. برخی اسامی اماکن آن هم ریشه اوستایی و پهلوی دارند. این اسامی و نیز شمار زیاد قلاع گبری و وجود آتشکده‌ها در این منطقه، مانند آتشکدهِ «فردجان و فراهان» ارتباط آشتیان را با دین زرتشتی ممکن می‌سازد.
منطقه وره دارای اهمیت نظامی و مذهبی بوده‌است. آتشکده‌های گوناگونی در این ناحیه وجود داشته‌است، از جمله آنها می‌توان به آتشکده‌های وره و نزدیکی آنها با آتش مزدجان (فردجان) اشاره کرد. این آتشکده‌ها دلیل خوبی برای اثبات اهمیت مذهبی این منطقه است. کشفیات سال‌ها اخیر از جمله کشف دو خمره در دو روستای ورسان و آهو از توابع آشتیان و سکه‌های باستانی یافت شده در مزرعه‌نو و انانجرد که همگی مربوط به دوران پیش از اسلام بوده‌است، این حدسیات را اثبات کرده‌است. ویرانه‌های قلعه‌های مختلف به جای مانده از آن دوران و سفالینه‌های به دست آمده نیز که برخی از آنها در اختیار موزه مردم‌شناسی آشتیان قرار دارد، بیانگر قدمت این منطقه است.[۴]
این منطقه توسط «مالک بن عام اشعری» فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال یا عراق عجم آمده‌است. بنا به تفسیر دهگان این لغت (آشتیان) معرف معبد و قربانگاه است. ابن فقیه صاحب مختصرالبلدان رستاق ابرشتجان صاحب تاریخ قم آن را با شمول ۱۰ ده، از طسوجهای قم برشمرده است.
مکتب خانه‌های ۱۰۰ سال اخیر آشتیان
آقا شیخ عباس قاضی، میرزا بزرگ، شیخ محمدحسین، سید علی‌اصغر، ملا اسماعیل (ادا)، میرزا آقا جان، ملاشرف (زن)، ملا سارا خاتون (زن)، میرزا عبدالله، ملا محمد، ملا علی‌اکبر (کشمشک)، ملا غلامعلی (سالم)، ملا احد علی، ملا بلقیس (زن)، ملا عابدین و رقیه خانم (زن) بوده‌اند.
دبستان خاقانی اولین پایگاه فرهنگ و آموزش نوین در آشتیان،[۵] که در سال ۱۳۰۶ بنا گردید.
محلات معروف
محلات معروف این شهر عبارتند از: صادق بیک، مازری، باغچه حلاری، آقازیارت، میدان امین نظاره، محنت آباد، باقرآباد، بازار، دشت، گلشن، حسن‌آباد، شهرک سجادیه، شهرک جوادیه، لاقه وکله پشته..
مردم‌شناسی
جمعیت
این شهرستان در سال ۱۳۷۵ حدود ۲۱۳۳۴ نفر جمعیت داشته که ۲/۲۹ درصد آشتیان و مابقی در روستاها ساکن بوده‌اند. شهر آشتیان در سرشماری سال ۱۳۹۵، ۹۵۴۳ نفر جمعیت داشته‌است مهاجرت از این شهرستان به دلایل شغلی و کاری یکی از مخاطرات اصلی این شهر به‌شمار می‌رود.
زبان
تا چند دهه پیش زبان آشتیانی در میان مردم این شهر متداول بوده، اما این زبان امروزه تقریباً از میان رفته و جای خود را به فارسی داده‌است.[۶] زبان آشتیانی قدیم تا حدود سال ۱۳۳۵ خورشیدی نیز در محلات غربی آشتیان متداول بود، اما امروزه تنها روستاییانی که بیش از ۴۰ سال داشته‌باشند توان سخن گفتن بدان را دارا هستند.[۷] نکته قابل تأمل دربارهٔ زبان آشتیانی این است که در مدت زمانی کمتر از نیم قرن کاملاً به دست فراموشی سپرده شده‌است. زبان آشتیان از زبان‌های شمال غربی ایران به‌شمار می‌رود و تأثیرات بالایی را از زبان‌های ایرانی دورهٔ میانه مانند پارتی نشان می‌دهد. این زبان در گذشته صورت نوشتاری نیز داشته و اشعاری از آن به جای مانده‌است. یکی از متون باقی‌مانده، اشعار میرزا محمدعلی بلبل آشتیانی است که در سدهٔ ۱۱ هجری می‌زیسته‌است.
در حال حاضر زبان فارسی در میان مردم آشتیان رواج دارد. در لهجهٔ خاص این شهر کلمات عمدتاً به صورت کتابی ادا می‌شوند. در شهر آشتیان و روستاهای مجاور آن مانند: آهو، سیاوشان، صالح‌آباد و گرکان زبان فارسی با لهجهٔ خاص منطقه آشتیان تکلم می‌شود. همچنین روستاهای کردیجان، هزارآباد، فیض‌آباد، بن‌چنار، سرهرود، خوراک‌آباد، مزرعه نو، بهارستان، نادرآباد، زرنوشه، موسی‌آباد و سقرجوق به زبان خلجی صحبت می‌کنند.
غذاها و نان‌های محلی
آشتیان چندین غذا و نان محلی دارد که خاص آشتیان و مناطق اطراف آن است. غذاهایی مانند آش قرمز (قره‌قورورت)، سمنو، آش جو (با سیرابی)، دوغ گرمه، آش ترخنه دوغ، آش ترماش، آش ویشیل و نان‌های فتیر، نان چایی، نان قرصه، نان مایه‌دار (شیرمال) و کوله‌ولا اشاره کرد.
سمنو
سمنو در آشتیان برخلاف سایر نقاط ایران که غالباً به مناسبت عید نوروز پخته می‌شود، در تمام طول سال به عنوان غذای نذری و در دور همی‌های مردم صرف می‌شود. همچنین جشنواره آیین سمنوپزان هرساله در هفته سوم اردیبهشت برگزار می‌شود و پذیرای مهمانان از سراسر کشور می‌باشد.[۸]
آش قرمز (قره‌قوروت)
آش قره‌قروت یکی از غذاهای سنتی آشتیان است که به شیوه خاص این شهر پخت می‌شود و در آن از لبو، نخود سیاه، قره‌قوروت و گردو استفاده می‌شود.[۹] اولین دوره جشنواره محلی آش قره‌قوروت در در ۹۸ در آشتیان برگزار شد. هدف از این جشنواره معرفی این غذای سنتی آشتیان است.[۱۰]
دوغ گرمه
دوغ گرمه که در باقی نقاط ایران با نام کال جوش نیز شناخته می‌شود، از غذاهای سنتی این منطقه است که در آن از کشک، نمک، نعناع داغ و گردو استفاده می‌شود[۱۱]
نان فتیر
فتیر نوعی نان محلی آشتیان است که مزه شیرینی دارد و میان‌وعده‌ای خوش طعم به‌شمار می‌رود. اهالی آشتیان از این نان در وعده صبحانه هم استفاده می‌کنند. فتیر از مهمترین سوغات آشتیان به‌شمار می‌رود.[۱۲] فتیرپزی‌های متعددی در سطح شهر آشتیان یافت می‌شوند که ار آنها می‌توان انواع نان‌های محلی و فتیر ا تهیه کرد.
نان چایی
نوعی نان محلی در آشتیان است که به‌طور سنتی در روزهای انتهای سال و نزدیک عید نوروز پخته م شود. البته این روزها در تمام ایام سال این نان محلی در فتیرپزی‌های آشتیان یافت می‌شود. ضمناً این نان انتخاب خوبی برای صبحانه نیز هست.
نان مایه دار
نان مایه‌دار یا نان شیرمال یکی از نان‌های سنتی آشتیان است که می‌تواند سوغات خوبی برای مسافران باشد.
بازی‌های محلی
آلاچّین بازی
آلاچین‌بازی شکلی از بازی الک دولک است که در بیشتر نقاط ایران بازی می‌شود. این بازی از مهمترین بازی‌های سنتی آشتیان است که بیشتر در اواخر زمستان و اوایل بهار بازی می‌شود. این بازی از یازی‌های مخصوص مراسم سیزده به در در آشتیان است و در گردهمایی‌های مردم آشتیان در دشت و صحرا بازی می‌شود.[۱۳]
تخم‌مرغ بازی
این بازی در گذشته و زمانی که تخم‌مرغ رنگی به عنوان عیدی داده می‌شد رواج بیشتری داشت و بیشتر در ایام نوروز انجام می‌شد. هنوز هم در در دید و بازدیدهای نوروزی در آشتیان این بازی انجام می‌شود.[۱۴]
جغرافیا
شهر آشتیان در منطقه‌ای نسبتاً سردسیر در در دامنه رشته کوه آشتیان قرار دارد و از طرف غرب مشرف به ارتفاعات زاگرس است. به همین خاطر دارای آب و هوای نسبتاً سرد و کوهستانی در زمستان است و در تابستان ییلاق معتدل و مطبوعی برای گردشگران است. شهرستان آشتیان با ارتفاع ۲۱۲۰ متر از سطح دریا چهاردهمین شهر مرتفع ایران است.[۱۵]
آشتیان از گذشته به‌دلیل موقعیت خوب جغرافیایی محل داد و ستد محال ثلاث (آشتیان -تفرش- فراهان- خلجستان) بوده‌است. اهمیت این موضوع از طریق بررسی اسناد تاریخی مرتبط با بازار آشتیان مشخص می‌شود. این هنوز فعال بوده و یکی از محل‌های مورد علاقه گردشگران برای بازدید است.
کوه‌ها
کوه کلاهه با ارتفاع ۳۰۸۴ متر حد شمالی آشتیان است که آشتیان را از تفرش جدا می‌کند. کوه زیرگان با ۲۶۴۰ متر دیگر کوه مرتفعی است که در نزدیکی آشتیان قرار دارد.[۱۶] نماد طبیعی شهرستان آشتیان کوه میرآب است که ارتفاع آن ۲۸۱۵ متر است. این کوه در همه فصول از تمامی نقاط آشتیان قابل مشاهده است. از قله‌های دیگر اطراف آشتیان می‌توان به رف قاسم‌کش، وریانان، دست‌زِما، پونستان و دیدگاه نام برد.[۱۷]
منابع آب
مهمترین منبع آب شهرستان، رودخانه فصلی آشتیان است. چندین رودخانه فصلی دیگر نیز در اطراف آشتیان وجود دارد. چشمه‌های طبیعی و قنات‌ها نیز دیگر منابع آبی این شهر هستند. رودخانه آشتیان از به هم پیوستن دو رود فصلی تشکیل می‌شود. شاخه بزرگتر آن رود آهو، از دره کوه کلاهه سرچشمه می‌گیرد. شاخه کوچکتر هم از دره کوه کلاهه و زیرگان سرچشمه می‌گیرد. رودخانه آشتیان پس از گذر از شهر آشتیان و روستاهای سیاوشان و دستجرده به کویر میقان می‌ریزد.[۱۸]
اقلیم
اقلیم آشتیان سرد و خشک است و دوره بارش در این شهر معمولاً از اوایل آبان شروع شده و تا اواسط خرداد ادامه پیدا می‌کند. میزان بارندگی آشتیان در سال زراعی به‌طور میانگین ۲۶۵ میلی‌متر است.. فصل سرما در آشتیان نسبتاً طولانی است، از اوایل آبان شروع شده و تا اواخر فروردین ادامه پیدا می‌کند. آشتیان شهری بادخیز است و دلیل آن قرارگرفتن بین کوه‌های نسبتاً مرتفع در شمال و کویر میقان در جنوب است.[۱۹]
بناهای تاریخی، زیارتی، تفریحی
این شهر و مناطق اطراف آن جزو قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که از تاریخ کهنی بهره می‌برد. این منطقه در زمان پیش از اسلام نیز معمور و آباد بوده‌است؛ ولی متأسفانه به دلیل بی‌توجهی مردم و مسئولین وقت بسیاری از بناهای قدیمی این شهر شامل ۱۵ آتشکده و۷ قلعه، آب‌انبارهای قدیمی سردرهای منقش و زیبا و حمامی معروف به حمام آقا در طول سالیان مختلف ویران شدند تا تنها از آن همه تاریخ فقط نامی در کتاب‌ها موجود باشد. با این وجود هنوز آثار تاریخی، زیارتی و مناطق طبیعی متعددی در آشتیان و روستاهای اطراف آن وجود دارد که می‌تواند برای گردشگران واجد اهمیت باشد.
بناهای تاریخی
- منزل پدر دکتر مصدق یعنی میرزا هدایت الله آشتیانی (در میدان آزادی بازار)
- منزل معتمدالایاله خاندان مستوفی الممالک
- خانه میرزاحسن آشتیانی: بنای خانه میرزا حسن آشتیانی بنایی ساخته شده از سنگ، آجر، خشت و چوب است و به دورهٔ قاجار تعلق دارد.[۲۰]
- خانه تاریخی میرزا مرتضی نورایی متعلق به دوره قاجار
- خانه اعتصام‌الملک متعلق به دوره قاجار
- حسینیه صاحب‌الامر: حسینیه صاحب‌الامر، امروزه بخشی از مجموعه حوزه علمیه این شهرستان به حساب می‌آید. این بنا در شهر آشتیان و در میدان اصلی شهر واقع شده و متعلق به دورهٔ قاجار است.[۲۱]
- خانه مبزرا عبدالعظیم قریب در روستای گرکان واقع شده و به ثبت ملی رسیده‌است.
- آب‌انبارهای آشتیان: در سطح شهرستان آشتیان، آب‌انبارهای تاریخی متعددی وجود دارند که از جمله آنها می‌توان به آب‌انبارهای محنت‌آباد (سرورآباد)، لاقه، میرزا رضا، نایب و امین نظاره اشاره کرد.[۲۲]
- حمام کهنه
- تکیه تاریخی صادق‌بیک
- تکیه میرزا باقر
- آسیاب جفتی: این بنا در محوطه تفریحی لنجرود، در میانه جاده آشتیان به روستای آهو قرار دارد و آن به دورهٔ قاجار می‌رسد.[۲۳]
- پل حاج محمد باقر: بنای پل تاریخی حاج محمدباقر در حاشیه غربی روستای سیاوشان قرار دارد و بر روی رودخانه فصلی آشتیان ساخته شده‌است. این پل متعلق به دورهٔ پهلوی اول است.[۲۴]
- قلعه علی نقی بیگ
- منزل دکتر قریب پدر علم پزشکی کودکان در روستای گرکان
- بازار سنتی و قدیمی آشتیان
- آرامگاه دکتر عبدالکریم قریب گرکانی در محوطه ورودی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان
بناهای مذهبی
- امام زاده فاطمه صغرا روستای سیاوشان
- آستان امام‌زاده بی بی شهربانوی روستای آهو. بنای آن متعلق به دوران قاجاریه است.[۲۵]
- امام‌زاده عبدالله روستای آهو که در دوران صفویه ساخته شده‌است.[۲۶]
- آستان امام‌زاده احمدبن اسماعیل در روستای محسن‌آباد آشتیان
- آستان امام‌زادگان حلیمه خاتون و رقیه سلطان در محسن‌آباد آشتیان[۲۷]
- امام‌زاده حلیمه خاتون در روستای امیرآباد آشتیان
- مسجد تاریخی جامع آشتیان
- مسجد بازار آشتیان
- حسینیه بازار آشتیان
- تکیه سرپل: این تکیه در محله سرپل روستای گرکان قرار دارد. قدمت این بنا به دوره قاجار برمی گردد.[۲۸]
- مسجد جامع گرکان: مسجد جامع گرکان، در محله رومزار قرار دارد. در ورودی بنا، کتیبه سنگی وجود دارد و قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد.[۲۹]
مناطق تفریحی
- روستای نمونه گردشگری آهو. این روستا در ناحیه‌ای کوهستانی و در فاصله ۶ کیلومتری آشتیان قرار داد. این روستا بافت مسکونی متراکمی دارد، موقعیت جغرافیایی خاص آهو و وجود باغ‌های معمور در اطراف آن جلوه زیبایی به این روستا بخشیده‌است.[۳۰]
- کوه میرآب آشتیان
- منطقه شکار ممنوع کلاهه: منطقه شکار ممنوع کلاهه ۱۹ هزار و ۱۲۶ هکتار وسعت دارد و در شمال شرق شهرستان آشتیان قرار گرفته‌است. در این منطقه ۲۷ گونه از ۱۷۰ پستاندار ایران زیست می‌کنند که از مهمترین آنها می‌توان به گراز، قوچ اراکی، گربه پالاس، پازن، گرگ، شغال و روباه اشاره کرد. ۷۲ گونه پرنده و ۴۹ گونه خزنده، تنوع زیستی این منطقه را غنی‌تر می‌کند. منطقه شکار ممنوع کلاهه با داشتن حوزه دشتی، کوه‌های صخره‌ای و تپه‌ماهور اقلیمی متنوع دارد.[۳۱]
- محوطه تفریحی و طبیعی لنجرود
- سد علی نقی بیک
- پارک کوهستان (بام آشتیان)
موزه‌های آشتیان
موزه مردم‌شناسی آشتیان
موزه مردم‌شناسی آشتیان در خانه میرزا هدایت الله وزیر دفتر پدر دکتر مصدق قرار دارد و بنای آن متعلق به دوره قاجار است. در این موزه اشیای اهدایی مردم آشتیان، نسخ خطی، ظرف‌ها و سفالینه‌های قدیمی و ادوات مورد استفاده مردم برای کشاورزی، دام‌پروری و کسب و کارهای محلی در معرض دید عموم قرار دارد.[۳۲]
موزه سنگ و کاغذ
یکی دیگر از موزه‌های شهر آشتیان موزه سنگ و کاغذ است که در خانه تاریخی معتمد الایاله قرار دارد. در این موزه نسخه‌های چاپی و سنگی و اسناد با ارزشی و اسنادی از دوره سلجوقی تا قاجاریه و پهلوی نگهداری می‌شود. در کنار نسخ خطی و چاپی این موزه، سنگ‌های زیبا و باارزشی که توسط دکتر عبدالکرییم قریب پدر علم زمین‌شناسی ایران در طول سال‌ها جمع‌آوری شده‌است نیز نگهداری می‌شود که امکان بازدید از آنها نیز مهیا است.[۳۳]
کتیبه‌های سنگی آشتیان
کتیبه‌های سنگی متعددی در آشتیان وجود دارند که برخی از آنها در موزه مردم‌شناسی نگهداری می‌شوند و برخی دیگر هنوز در مکان‌های تاریخی این شهر مانند مسجد جامع، تکیه صادق بیک، تکیه و مسجد بازار، بازار آشتیان و برخی از آب انبارهای آن قرار دارند. در این کتیبه‌ها سال ساخت بنا به صورت رمزی و با حروف ابجد، اطلاعات عمومی و نام واقفان آن به چشم می‌خورد.[۳۴]
رسوم و فرهنگ خاص آشتیان
سمنوپزان
سمنوپزان ریشه در باورهای مذهبی و سنتی مردم آشتیان دارد. برخلاف غالب نقاط ایران که پخت سمنو محدود به مراسمات عید نوروز است، سمنو در سرتاسر سال در آشتیان پخته می‌شود. مراسم عمومی سمنوپزان، پیش از شروع فصل برداشت محصول و به امید گشایش روزی در نیمه دوم اردیبهشت برگزار شده و به مدت دو روز ادامه پیدا می‌کند.[۳۵] آیین سمنوپزی آشتیان در سال ۱۳۹۷ ثبت ملی شد و در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.[۳۶]
صابون پزی
صابون آشتیان قدمتش به بیش از ۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد. تمامی مواد تشکیل دهنده این صابون ارگانیک بوده و در آن از پیه و چربی گاو و گوسفند، قلیا، آب آهک و گیاهانی مانند سدر، ختمی، مورد، کتیرا، حنا و گل سرشور استفاده می‌کنند. صابون آشتیان که مرغوب‌ترین صابون سنتی کشور است، به دلیل نیاز به آفتاب برای خشک شدن قالب‌های برش خورده صابون، در اواخر بهار و اوایل تابستان تولید می‌شود.[۳۷] صابون آشتیان در سال ۱۳۹۷ در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.[۳۸]
مراسم تعزیه گرکان
مراسم تعزیه گرکان که قدمتش به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد، به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. این مراسم در حسینیه گرکان و به مناسبت ایام عزاداری برگزار می‌شود و افراد زیادی از شهرها و کلان‌شهرها اطراف و … برای بازدید از آن به گرکان سفر می‌کنند.[۳۹]